دلیل وجوب وضو آیه‌ی:
{ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ ... }
 «ای مؤمنان! هنگامی که برای نماز بپا خاستید صورت‌ها و دست‌های خود را بشویید و سرهای خود را مسح کنید و پاهای خود را همراه با قوزک‌های آن‌ها بشویید»                                            (مائده / 6).
فرض‌های وضو شش مورد است: 1- نیت 2- شستن کامل صورت از رستنگاه موی سر تا انتهای چانه و به طور عرضی فاصله‌ی بین دو گوش 3- شستن دست‌ها همراه با آرنج‌ها 4- مسح سر 5- شستن هر دو پا همراه قوزک‌ها 6- ترتیب.
***
مهم‌ترین نقش وضو در پیش‌گیری از بیماری‌های مختلفی است که تعداد آن‌ها را 17 بیماری ذکر کرده‌اند و مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: وبا، تیفویید، سیاه‌ سرفه، تراخم و مسمومیت‌های غذایی [سالم، مختار؛ 1995؛ ص 54].
در صورت اعضای مهمی چون چشم، دهان و بینی وجود دارد که بسیار حساس بوده و به طور مستقیم در مقابل نور خورشید و آلودگی‌های محیط قرار دارند؛ هم‌چنین صورت یکی از کانون‌های مهم تعرق بدن است.
بنابراین، در وضو منافذ پوست به وسیله‌ی آب از عرق و مواد زاید دفعی پاک می‌شوند و علاوه بر باز شدن منافذ غدد عرق و چربی و شادابی پوست، پاکی اعضای مذکور از آلودگی‌های محیطی ـ حداقل پنج بار در روز ـ حاصل خواهد شد [دیاب و قرقوز؛ 1375؛ ص 128].
دست‌ها و پاها همواره در معرض آلودگی‌های محیطی بوده و بر اثر فعالیت مداوم و وجود غدد عرقی فراوان در آن نواحی، عرق زیادی تولید می‌شود؛ بنابراین شست و شوی مکرر آن‌ها در طول روز امری بهداشتی است [اصفهانی و مهرابی توانا؛ 1377؛ ص 36].
ترتیب در وضو از نظر بهداشتی بسیار قابل توجه است؛ زیرا شخص ابتدا ملزم به شست و شوی دست‌ها و صورت است و در آخرین مرحله پاها را می‌شوید؛ بنابراین از اعضایی که آلودگی کمتری دارند شروع شده، به عضوی ختم می‌شود که بیشتر از سایر اعضا در معرض آلودگی‌ها و تعرق قرار دارد.
در وضو علاوه بر پاکی ظاهری اعضا، مراتبی از تحریکات خفیف اعضا و انعکاسات عصبی وجود دارد که از رخوت و سستی اعضا و شبه‌فلجی‌های ناشی از این سستی و ضعف جلوگیری می‌کند [صبور اردوبادی؛ بی‌تاریخ؛ ص 45].
 
سنت‌های وضو
شستن دست‌ها قبل از شروع به وضو حتی در صورت یقین به پاکی آن‌ها مستحب است و کسی که از خواب بیدار می‌شود، مکروه است که قبل از شستن دست‌هایش آن‌ها را درون ظرف آب فرو ببرد به دلیل حدیث: «إذا استیقظ أحدکم من نومه فلا یغمّس یده في الإناء حتی یغسلها ثلاثاً فإنه لا یدري أین باتت یده». «هرگاه یکی از شما از خواب بیدار شد قبل از سه بار شستن دست‌هایش، آن‌ها را در ظرف (آب) وارد نکند زیرا نمی‌داند که بر دست‌هایش چه گذشته است». هم‌چنین با توجه به روایت مسلم و بخاری رحمهما‌الله از جهت متابعت پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله و سلم  مستحب است که از آفتابه وضو گرفت.
با توجه به انتشار آلودگی‌ها به وسیله‌ی هوا و نیز تماس مداوم دست‌ها با اشیای مختلف و به ویژه عدم آگاهی انسان از محیط اطراف در هنگام خواب، شستن دست‌ها قبل از مضمضه و تماس آن‌ها با دهان و سایر قسمت‌های صورت حکمی بهداشتی و قابل توجه است.
استفاده از آفتابه یا ظروفی مشابه آن و به طریق أولی لوله کشی‌های امروزی از دست کردن‌های مکرر در ظروف تشت مانند، بسیار معقول‌تر است و مانع از هر گونه آلودگی احتمالی آب می‌شود.
 

مضمضه، إستنشاق و إستنثار و سه بار کردن آن‌ها از مستحبات وضو هستند. ترمذی رحمه‌‌الله از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  روایت می‌کند که فرموده‌اند: «أسبغ الوضوء وخلّل بین الأصابع وبالغ فی الإستنشاق إلاّ أنْ تکون صائماً» «وضو را کامل انجام ده و بین انگشت‌هایت را تخلیل کن و در استنشاق مبالغه کن مگر آن‌گاه که روزه هستی».
***
سنت‌های قبل از شروع وضو که عبارتند از: شستن دست‌ها، مضمضه، استنشاق و استنثار، نه تنها در شناختن اوصاف سه گانه‌ی آب مؤثر هستند، بلکه فواید بهداشتی فراوانی به دنبال دارند. مضمضه نهایت توجه اسلام به پاکی آب مورد استفاده در وضو است و در پاک کردن محیط دهان از ذرات غذاهای مانده در لابلای دندان‌ها بسیار مؤثر است. در صورتی که شست و شوی دهان و مسواک انجام نشود روی دندان‌ها لایه‌های میکروبی قرار می‌گیرد و عمل تخمیر مواد غذایی به سرعت انجام شده و محیطی اسیدی به وجود می‌آید که موجب فساد مینای دندان و ایجاد پوسیدگی می‌شود.
گرچه مضمضه نمی‌تواند به طور کامل مواد غذایی را از لابلای دندان‌ها خارج کند؛ اما با کاهش غلظت مواد قندی و نشاسته‌‌ای باعث می‌شود که اثرات تخریبی این مواد در تشکیل پلاک دندانی و ایجاد پوسیدگی تا حدود 60% کاهش یابد [سالم،مختار؛ 1988؛ ص 427].
محیط بینی با ورود مداوم اشک از مجرای اشک که از به هم خوردن پلک‌ها تولید می‌شود و هم‌‌چنین بخارآب موجود در باز دم، همواره مرطوب است و باعث می‌شود که موهای بینی مانند فیلتری تصفیه‌کننده، آلودگی‌های هوای وارد شده را بگیرند؛ بنابراین سه بار شستن بینی در هر بار وضو باعث خروج مواد چسبیده به موها شده و محیط عمومی بینی را تمیز نگه می‌دارد.
بینی علی‌رغم داشتن ترکیباتی مانند لیزوزیم[1] و اسیدهای چرب آزاد با اثرات ضد باکتریایی[2] مشخص همواره محل تجمع مواد معلق در هوا و انواع باکتری‌های مختلف است [اصفهانی، محمد مهدی؛ 1374؛ ص 19].
تحقیقات انجام شده در «بخش گوش، حلق و بینی» دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه اسکندریه نشان داده است که سه بار استنشاق کردن منجر به پاکی بینی از 11 نوع میکروب خطرناک عامل بیماری‌های التهاب ریوی، تب روماتیسمی و غیره می‌شود. در استنشاق و استنثار اول میزان میکروب‌ها به یک دوم و در بار دوم به یک سوم کاهش می‌یابد و در پایان سومین استنشاق تمام میکروب‌ها از بینی خارج می‌شوند و حداقل زمان لازم برای رشد و تکثیر آن‌ها پس از این مرحله پنج ساعت است، که شروع زمان فریضه‌ی بعدی و انجام وضوی مجدد است [سالم، مختار؛ 1995؛ ص 56].
 

مسواک زدن با شاخه‌های تهیه شده از چوب اراک، از سنت‌های مؤکد وضو است.
امام بخاری رحمه‌الله روایت می‌کند که پیامبر  صلی الله علیه و آله و سلم  فرموده‌اند: «لولا أنْ أشقّ علی أمتي لأمرتهم بالسّواك عند کلّ وضوء» «اگر به خاطر مشقت امتم نبود، امر می‌کردم که با هر وضو مسواک نمایند». ابن حبان رحمه‌الله از ابن مسعود  رضی الله عنه  روایت کرده است: «کنت أجتني لرسول الله  صلی الله علیه و آله و سلم  سواکاً من أراک» «من از درخت اراک مسواکی برای پیامبر خدا  صلی الله علیه و آله و سلم  تهیه مي کردم». حمیدی رحمه‌الله نیز از آن حضرت  صلی الله علیه و آله و سلم  روایت می‌کند: «رکعتان بسواك أفضل من سبعین رکعةً بلا سواك» «دو رکعت نماز که شخص قبل از آن‌ها مسواک زده باشد از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک، برتر است».
در صورت عدم دسترسی به چوب اراک با توجه به احادیث وارده می‌توان از چوب درخت خرما، زیتون و یا هر شیء زبر دیگری که بتواند ذرات ریز غذا را از لابلای دندان‌ها خارج کند، استفاده کرد.
شیوه‌ی مسواک زدن در عرض دندان‌هاست (یعنی از بالا به طرف پایین و بر عکس) به دلیل حدیث روایت شده توسط ابوداود رحمه‌الله که پیامبر  صلی الله علیه و آله و سلم  فرموده‌اند: «إذا إستکتم فاستاکوا عرضاً» «هرگاه مسواک زدید، به صورت عرضی مسواک بزنید».
شستن مسواک قبل از به کار بردن آن و نیز هرگاه که آلوده شود مستحب است.
فرو بردن مسواک به درون ظرف محتوی آب وضو آن چنان که صمیری رحمه‌الله فرموده، مکروه است [الشربینی؛ ج 1؛ ص 55].
مسواک زدن زبان به صورت طولی مستحب است [منبع پیشین].
استفاده از مسواک در هر وقتی مستحب است اما هنگام بیدار شدن از خواب و هنگامی که بوی دهان به هر علتی تغییر کرده باشد، مورد تأکید شارع است.
هم‌چنین مستحب است که قبل از مسواک زدن دندان‌ها را خلال نمود [الشربینی؛ ج 1؛ ص 54].
***
پاکیزگی و سلامت دهان با سلامت گوش و بینی و سایر اندام‌ها ارتباط مستقیم دارد؛ بسیاری از بیماری‌های دهان و دندان مانند پیوره به سایر اعضا سرایت می‌کنند.
دندان‌ها به طور مستقیم در زیبایی، صحبت کردن، اعمال حیاتی و سلامت شخص دخالت دارند. ماندن ذرات غذا و مواد گلوسیدی (قندها) در لابلای دندان‌ها و فضای دهان فرصت مناسبی برای رشد میکروب‌ها و تشکیل پلاک دندانی (Dental Plague) است.
پلاک دندانی توده‌ای نرم و ژلاتینی از رسوبات و باکتری‌های درون آن است که بر روی مینای دندان و مخاط دهان تشکیل شده و با شست و شوی کامل با مواد شیمیایی مانند فلوراید و روش‌های مکانیکی (خلال، مسواک و نخ دندان) برطرف می‌گردد. حذف پلاک دندانی و مقاوم کردن مینای دندان در مقابل اسید به وسیله‌ی فلوراید دو روش مهم در پیش‌گیری از پوسیدگی دندان‌ها به شمار می‌روند [آذرگشب، اذن‌الله؛ 1375؛ ص 186].
مسواک زدن ماساژ ملایمی برای مخاط نرم دهان بوده و باعث تسریع جریان خون در آن می‌شود. سه دقیقه پس از مصرف مواد غذایی، میکروب‌ها تجزیه و تخمیر ذرات مانده‌ی غذا را شروع کرده، و پس از 20 تا 30 دقیقه تمام مواد غذایی موجود در محیط دهان را تخمیر می‌کنند و پس از دو ساعت بوی متعفن این واکنش‌ها متصاعد می‌شود [سالم، مختار؛ 1988؛ ص 427].
چوب اراک که در روایات اسلامی برای مسواک زدن مورد تأکید قرار گرفته است، دارای خواص منحصر به فردی است که از نظر علوم شیمی و دندان پزشکی مورد آزمایش واقع شده و به عنوان عالی‌ترین مسواک برای حذف پلاک دندانی و مقاوم نمودن مینای دندان معرفی شده است؛ در تحقیقاتی که از سوی وزارت بهداشت کویت منتشر شده، این مطلب مورد تأیید قرار گرفته است [کنعان، احمد محمد؛ 2000؛ ص 578].
چوب درخت اراک که اسم علمی آن (Salvadora Perssica) است، دارای الیاف سلولزی می‌باشد و پس از 3 تا 5 دقیقه استفاده به صورت تارهای نازکی باز شده و قابلیت پاک کردن تمام فواصل بین دندان‌ها را دارد [سالم، مختار؛ 1988؛ ص 429].
تجارب حکما و دانشمندان طب سنتی نیز حاکی از آن است که چوب درخت اراک بهترین چوب برای مسواک کردن است [بیرونی، ابوریحان؛ 1352؛ ص 75].
ترکیبات شیمیایی موجود در چوب درخت اراک عبارتند از: تانن[3]، کلرید سدیم[4]، بیکربنات سدیم[5]، کلرید پتاسیم[6]، فلوراید[7]، روغن‌های معطر، تری‌متیل‌آمین[8]، گوگرد، موسیلاژ[9] (لعاب نباتی) و مواد ضد میکروبی [سالم، مختار؛ 1995؛ ص 225].
وجود مواد آنتی باکتریاتیک[10] در چوب اراک مانع رشد استرپتوکوک‌ها در دهان می‌شود و از اثرات تخریبی آن‌ها جلوگیری می‌کند [نورانی، مصطفی؛ 1369؛ ص 82]. فلوراید موجود در چوب اراک نقش بسیار مهمی در استحکام دندان دارد به این ترتیب که در ساختمان هیدروکسی آپاتیت[11] Ca 10 (Po 4) 6 (OH) 2 به جای OH فلوراید قرار می‌گیرد و ماده‌ی غیرقابل انحلال دی فلوروآپاتیت[12] Ca 10 (Po 4) 6 F 2 تشکیل می‌شود؛ ماده‌ی مذکور در مقابل اسید مترشحه از باکتری‌ها مقاومت کرده، دندان را از آسیب اسید حفظ می‌کند [اصفهانی، محمد مهدی، 1375 و سالم، مختار؛ 1995؛ ص 230].
تانن موجود در چوب اراک باعث محکم شدن لثه و تحریک خون در آن می‌شود که به استحکام و شادابی رنگ لثه منتهی می‌شود؛ هم‌چنین تانن در زدودن میکروب‌ها و ضدعفونی کردن محیط دهان و دندان‌ها نقش مؤثری دارد [عمر، فاضل عبید؛ 1989؛ ص 329].
بنابر مطالب ذکر شده مسواک چوبی مورد تأکید شارع نه تنها در پاک کردن محیط دهان تأثیرات مکانیکی مناسبی دارد بلکه از نظر ترکیب مواد شیمیایی در حفاظت دندان‌ها مفید بوده و استفاده کننده را از به کار بردن خمیر دندان بی‌نیاز می‌کند.
حرکت مسواک بنابر تجارب علمی جدید باید از ریشه به طرف تاج دندان‌ها باشد و هیچ‌گاه نباید به طور افقی مسواک زد؛ چون باعث زخم شدن لثه و ایجاد حفره‌هایی برای ماندن غذا می‌شود که زمینه‌ساز رشد میکروب‌ها و ایجاد عفونت است.
شستن مسواک‌های چوبی قبل از استفاده نه تنها در پاکیزگی آن مؤثر است بلکه در نرم ساختن الیاف آن و ممانعت از ایجاد خراش در لثه تأثیر زیادی دارد.
مسواک زدن زبان باعث پاک شدن پرزهای چشایی شده و در برطرف نمودن بوی بد دهان تأثیر بسزایی خواهد داشت.
علت استحباب مسواک بعد از بیداری از خواب این است که لازم است آن‌چه از تخمیر و رشد میکروب‌ها در زمان استراحت در دهان و روی دندان‌ها حاصل شده است، پاک گردد؛ زیرا ساعت‌ها محیط دهان در آرامش بوده و میکروب‌ها فعل و انفعالات شیمیایی خود را در آن ساعات انجام داده‌اند. یکی از دلایل استحباب وضوی قبل از خواب نیز پیش‌گیری از عمل تخریبی میکروب‌هاست زیرا با مسواک و مضمضه، موادغذایی موجود در بین دندان‌ها خارج شده و از فعالیت باکتری‌ها و در نتیجه ایجاد پلاک دندانی جلوگیری می‌شود.
هم‌چنین هنگامی که بر اثر بیماری با نخوردن غذا بوی دهان بر اثر همان واکنش‌ها تغییر کرده است، با مسواک زدن و حذف پلاک دندانی، بوی بد ناشی از فعالیت باکتری‌ها نیز از بین می‌رود.
 

مسح کردن درون و برون گوش‌ها به طور کامل از مستحبات وضو است و لازم است که این کار با دست‌هایی پاکیزه و آبی تازه به صورت مجزا از مسح سر انجام شود. ترمذی رحمه‌الله از ابن عباس ك روایت می‌کند: «أنّ النبي  صلی الله علیه و آله و سلم  مسح برأسه و أذنيه ظاهرهماو باطنهما» «پیامبر  صلی الله علیه و آله و سلم  سر و برون و درونِ گوش‌هایش را مسح نموده است».
***
گوش اندام شنوایی است و وظیفه‌ی دریافت امواج صوتی و حفظ تعادل بدن را به عهده دارد. لاله‌ی گوش نیز سه عمل مهم جمع‌آوری امواج صوتی، هدایت امواج به مجرای شنوایی و تشخیص جهات صدا را انجام می‌دهد؛ بنابراین رعایت پاکیزگی قسمت‌های بیرونی گوش نه تنها در عمل‌کرد بهتر لاله‌ی گوش بلکه در انجام وظایف اندام‌های درونی آن مفید و مؤثر خواهد بود.
7- پاکیزه نمودن بین انگشتان: شست و شوی کامل بین انگشتان دست و پا (تخلیل) به دلیل حدیث روایت‌شده‌ی ترمذی رحمه‌الله از لقیط بن صبره  رضی الله عنه  از سنت‌های وضو است (الخن، مصطفی و زملاؤه؛ 1376؛ ج 1؛ ص 58].
***
شکل ظاهری انگشتان دست و پا و نیز عدم جریان هوا در فضای بین انگشتان پا و هم‌چنین وجود تعداد زیادی غده‌ی عرقی در آن نواحی، محیط مناسبی را برای ماندن و رشد میکروب‌های مختلف فراهم آورده است؛ بنابراین لازم است روزانه به شست و شوی این نقاط مبادرت ورزید تا از ایجاد بوهای بد جلوگیری شود [حلم سرشت و دل‌‌پیشه؛ 1371؛ ص 48].
 
کراهت خشک کردن اعضای وضو
استفاده از حوله برای خشک کردن اعضای شسته شده در وضو به دلیل روایت امام مسلم و بخاری رحمهماالله: «أنه  صلی الله علیه و آله و سلم  أتی بمندیل فلم یمسّه» «برای پیامبر  صلی الله علیه و آله و سلم  حوله‌ای آوردند، ایشان از آن استفاده نکرد»، مکروه است.
***
صرف‌نظر از امکان آلودگی حوله به میکروب‌های مختلف، اکسیژن محلول در آب می‌تواند تأثیرات مثبتی بر روی پوست داشته و بر ضد باکتری‌های موجود در سطح پوست اقدام نماید؛ بنابراین بهتر است که از خشک نمودن اعضای وضو اجتناب نمود.
 
وضوهای مستحب
وضو گرفتن قبل از غذا و هم‌چنین طهارت و وضو گرفتن بعد از عمل نزدیکی به دلیل حدیث روایت شده توسط امام مسلم و بخاری رحمهماالله مستحب است: «کان  صلی الله علیه و آله و سلم  إذا أراد أن ینام وهو جنب غسل فرجه وتوضأ وضوءه للصلاة، وکان  صلی الله علیه و آله و سلم  إذا کان جنباً فأراد أن یأکل أو ینام توضأ وضوءه للصلاة» «پیامبر  صلی الله علیه و آله و سلم  هنگام جنابت، قبل از خواب اندام‌های تناسلی خود را شسته و سپس ـ آن چنان که برای نماز وضو می‌گرفتند ـ وضو گرفته و می‌خوابیدند؛ آن حضرت  صلی الله علیه و آله و سلم  اگر در هنگام جنابت می‌خواستند چیزی بخورند یا بخوابند، وضوی کاملی می‌گرفتند»؛ با قیاس بر این حکم، برای زنان حایض یا نفسا نیز قبل از خوابیدن و غذا خوردن، وضو گرفتن مستحب است [الشربینی؛ ج 1؛ ص 63].
***
وضو شستن اعضایی است که همواره در معرض آلودگی‌های محیطی قرار دارند، زیر ناخن‌ها نیز محل زندگی میکروب‌ها و تخم انگل‌هایی است که در فرآیند طهارت از نجاسات و سایر فعالیت‌های روزانه آن‌جا جمع شده‌اند. بنابراین شست و شوی دست‌ها قبل از خوردن غذا که مورد تأکید کارشناسان بهداشت هم هست، با انجام وضو به شکل کاملی انجام می‌شود. هم‌چنین انجام وضو پس از غذا خوردن که در احادیث متعددی در آداب غذا خوردن ذکر شده است، در زدودن چربی‌ها و مواد غذایی روی دست‌ها و اطراف دهان و نیز شست و شوی دهان و برطرف نمودن ذرات غذا از لابلای دندان‌ها، بسیار مؤثر است.
انجام اعمال طهارت و وضو پس از عمل نزدیکی نیز در زایل نمودن میکروب‌ها و عفونت‌هایی که ممکن است از آلت تناسلی شریک جنسی شخص را آلوده کرده باشند، مفید واقع خواهد شد.
طهارت و وضو گرفتن برای زنان حایض و نفسا قبل از خوابیدن و غذا خوردن حکمی بهداشتی و در خور توجه است که از ابتلای این اشخاص به بیماری‌های مختلف جلوگیری می‌کند.
 
مبطلات وضو
مبطلات وضو عبارتند از: 1- خروج هر چیزی از مقعد و آلت تناسلی 2- لمس کردن آلت تناسلی و مقعد با کف دست 3- خواب، مستی و یا هر عامل دیگری که باعث بی‌هوشی می‌شود 4- تماس بین پوست مرد و زن (غیر از محارم).
***
اگرچه پاکی بدن و لباس شروط مقدماتی عبادات محسوب می‌شوند ولی هر کدام از موارد باطل‌کننده‌ی وضو، بهانه‌ای برای پاکی و طهارت مجدد است. اما احتمال انواعی از آلودگی در موارد فوق همواره وجود دارد. خروج مدفوع، ادرار و گازهای روده‌ای که منبع انواع میکروب‌ها و زمینه‌ی رشد و تکثیر بسیاری از موجودات مضر هستند، ناقض وضو به حساب آمده، شخص ملزم به طهارت مجدد می‌شود.
آلت تناسلی و مقعد نیز که محل‌های خروج مواد مذکور هستند در معرض انواع میکروب‌ها قرار دارند و همواره احتمال آلودگی‌ آن‌ها وجود دارد؛ بنابراین لمس این اندام‌ها با کف دست که همواره در برخورد و تماس با موادغذایی است، ناقض وضو بوده و نیاز به پاکی مجدد بعد از تماس با این قسمت‌ها از ضروریات اجتناب‌ناپذیر است.
درباره‌ی خواب و مستی و بی‌هوشی، می‌توان گفت که چون در این حالت‌ها شخص کنترل ارادی ماهیچه‌های قسمت‌های مختلفی از بدن را از دست می‌دهد، لذا احتمال خروج قطرات ادرار، گازهای روده و مواد دفعی وجود دارد؛ بنابراین لازم است که شخص مجدداً اقدام به طهارت و وضو نماید.
 
دفع شک و عمل به یقین
در هنگام شک و تردید از صحت یا باطل بودن وضو، باید به یقین عمل کرد و نباید به شک عارضی توجه داشت؛ زیرا عمل به یقین طبق قاعده‌ی «الیقین لا یزول بالشک» «یقین با شک از بین نمی‌رود» به واقعیت نزدیک‌تر است و شک مبنای صحیحی ندارد.
***
اصطلاح وسواس (obsession) در روان‌پزشکی معاصر برای توصیف تکرار افراطی و بدون اراده‌ی افکار و اعمال به کار می‌رود و انواع مختلفی دارد.
وسواس فکری تا اندازه‌‌ای در همه‌ی افراد بشر وجود دارد و مظاهر آن در شک و تردید، عدم قدرت در تمرکز فکری، فراموشی و گاهی کم‌خوابی دیده می‌شود [شاملو، سعید؛ 1366؛ ص 257].
بیشتر از 80% بیماران مبتلا به وسواس به وسیله‌ی شیوه‌های رفتار درمانی معالجه می‌شوند.
در حکم فوق ترکیبی از شیوه‌های رفتار درمانی زیر استفاده شده است:
1-    مواجه (Exposure) یا روبرو شدن بیمار با فکر یا شیئ مورد حساسیت.
2-    خوگیری (Habituation) که در اثر برخورد طولانی با عمل مورد وسواس حاصل می‌شود.
3-    جلوگیری از پاسخ (Response prevention) که عبارت است از عدم توجه فرد به افکار وسواسی.
4-    حساسیت‌زدایی منظم (Systematic Disensitization): کم کردن شدت وسواس طی مراحل با ایجاد آرامش به وسیله‌ی تلقین و سپس به تدریج در معرض مورد وسواس قرار دادن [احمدی، جمشید؛ 1368؛ ص 39-35].

زیرنویسها:
[1]- lysosyme
[2]- antibicterriatic
[3]- tannin
[4]- sodium chloride
[5]- sodium bicarbonate
[6]- potassium chlorate
[7]- fluoride
[8]- three metal amin
[9]- mucilage
[10]- antibacteriatic
[11]- hydroxyl apatite
[12]- difuoru apatite


منبع:

تجلّی حکمت در فسلفه‌ی پزشکی احکام، تألیف : محمد عزیز حسامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی (فقه شافعی)